W dniach 15-17 maja 2015 r. na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Gdańskiego miała miejsce międzynarodowa interdyscyplinarna konferencja naukowa na temat: Topografie pamięci pogranicza. Nadrenia i Pomorze jako trylateralne regiony kulturowe / Gedächtnistopographien im Grenzraum. Pommern und Rheinland als trilaterale Kulturräume. Konferencję zorganizowała Pracownia Badań nad Narracjami Pamięci Pogranicza przy Instytucie Filologii Germańskiej (dr Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk i dr Eliza Szymańska) wspólnie z Institut „Moderne im Rheinland” przy Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf (prof. Gertrude Cepl-Kaufmann i dr Jasmin Grande), we współpracy z Instytutem Kaszubskim oraz Muzeum Zachodniokaszubskim w Bytowie.
Nadrzędnym celem konferencji była interdyscyplinarna i porównawcza refleksja nad regionami pogranicza, które wskutek narodowych napięć zostały specyficznie ukształtowane kulturowo i po dzień dzisiejszy stanowią strefy styku kulturowego. Jedną z cech wyróżniających te regiony jest utrwalone w pamięci zbiorowej doświadczenie zagrożenia i konfliktu, a także ̶ patrząc z dzisiejszego punkty widzenia ̶ perspektywa sąsiedztwa. W regionach pogranicza w sposób szczególny nakładają się na siebie indywidualne i zbiorowe stereotypy postrzegania przestrzeni, przy czym funkcjonujące w świadomości zbiorowej obrazy stanowią nierzadko konstrukcje konkurencyjne. Ich zawartość zależy od kontekstu i kontekstualizacji, a jednocześnie jest wynikiem funkcjonującego dyskursu wewnątrz- oraz międzygrupowego. Inspiracją do konferencji i punktem wyjścia interdyscyplinarnej refleksji była koncepcja „triangel” – trójstronnego ujęcia pogranicza w konstrukcjach przestrzennych i tożsamościowych, która wypracowana została w ramach Arbeitskreis zur interdisziplinären Erforschung der Moderne im Rheinland przy Heinrich-Heine-Universität, kierowanego przez prof. Gertrude Cepl-Kaufmann.
Konferencja stanowiła jeden z etapów projektu badawczego, realizowanego przez Pracownię Badań nad Narracjami Pamięci Pogranicza UG we współpracy z Institut „Moderne im Rheinland”, Heinrich-Heine-Universität w Düsseldorfie. W spotkaniu wzięli udział badacze z Austrii, Belgii, Czech, Luksemburga, Łotwy, Niemiec i Polski. Obrady otworzyli prof. UG dr hab. Andrzej Ceynowa, Dziekan Wydziału Filologicznego, poszerzając horyzont postrzegania tytułowych zagadnień o perspektywę amerykanisty, prof. UG dr hab. Danuta Olszewska, Dyrektor Instytutu Filologii Germańskiej oraz w imieniu współorganizatorów konferencji – Prof. Dr. Gertrude Cepl-Kaufmann i dr Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk.
Wykłady inauguracyjne wygłosiły prof. dr hab. Anna Wolff-Powęska (Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Poznaniu) na temat Poznań jako polsko-niemiecka przestrzeń pamięci / Posen als ein deutsch-polnischer Erinnerungsraum oraz Prof. Dr. Cepl-Kaufmann (Institut „Moderne im Rheinland”, Heinrich-Heine-Universität Düsseldorf), której wystąpienie zatytułowane było Rheinland – Berlin – Paris. Erinnerte Landschaften als trilaterales Muster / Nadrenia – Berlin – Paryż. Wspominane krajobrazy jako trójstronny wzorzec. Wykłady były tłumaczone symultanicznie.
Pozostałe wystąpienia w tym dniu obrad poświęcone były kształtowaniu się pamięci zbiorowej na poszczególnych pograniczach na terenie Europy. I tak prof. dr hab. Miloš Řeznik, dyrektor Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie, referował o polityce pamięci na pograniczu czesko-saksońskim po 1989 roku. Prof. dr hab. Frank Pohle z Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule w Akwizgranie omówił konstrukcje regionalności na trójstyku granicznym pomiędzy Belgią, Niemcami a Holandią. Dr Antje Johanning-Radžienĕ z Daugavpilis Uniwersitate w Dyneburgu analizowała obraz Łatgalii jako przestrzeni kulturowej na podstawie publicystyki niemieckiej z okresu międzywojnia. Z kolei dr Miłosława Borzyszkowska-Szewczyk – spiritus movens owej wieloaspektowej konferencji – poświęciła swoje wystąpienie polsko-, niemiecko- i kaszubskojęzycznej literaturze Pomorza jako medium pamięci zbiorowej w ujęciu trylateralnym.
W sobotę uczestnicy udali się na objazd naukowy po Ziemi Bytowskiej na temat Gebrochenes Gedächtnis – Erinnerungsnarrative nach 1945 im Bütower Raum / Pęknięta pamięć – narracje powojenne z bytowskiego pogranicza. Grupę poprowadził prof. dr hab. Cezary Obracht-Prondzyński (Instytut Socjologii, Filozofii i Dziennikarstwa UG). W drugiej części dnia kontynuowano obrady na zamku w Bytowie, siedzibie Muzeum Zachodniokaszubskiego. Wystąpienia w tym bloku tematycznym dotyczyły krajobrazu muzealnego obydwu regionów: prof. dr Thomas Schleper z Bergische Universität Wuppertal poprzez połączenie na Skype scharakteryzował przemianę reńskiego krajobrazu poprzemysłowego do zmuzealizowanych miejsc pamięci, zaś członkini Pracowni dr Magdalena Sacha z Katedry Kulturoznawstwa UG opowiedziała o rekonstrukcjach obrazu utraconej ojczyzny w praktyce muzealnej tzw. muzeów wschodnioniemieckich. Obrady w tym dniu zamknął referat dr Felicitas Söhner, reprezentująca Uniwersytet w Ulm i Pracownię, na temat zagadnienia, stanowiącego po dzień dzisiejszy w dużej mierze tabu w pamięci zbiorowej Pomorza, tj. nazistowskiej zbrodni tzw. eutanazji na pacjentach niemieckich i polskich zakładów psychiatrycznych.
W niedzielę 17 maja na terenie kampusu UG zaprezentowano referaty w ramach trzech kolejnych bloków tematycznych. Poranny dotyczył refleksji teoretycznej, tj. poświęcony był zagadnieniom metodologii badań trylateralnych przestrzeni kuturowych w ujęciu kulturo- i literaturoznawczym. Obrady rozpoczął dr Roger Vorderegger z Universität Innsbruck, który scharakteryzował koncepcję „triangel” pod kątem zastosowania w badaniach kulturoznawczych i przedstawił historię refleksji na ten temat w ramach Arbeitskreis zur interdisziplinären Erforschung der Moderne im Rheinland. Prof. dr Jürgen Joachimsthaler z Philipps-Universität w Marburgu, referując via Skype, skoncentrował się na metaforyce pogranicza podejmując refleksję nad przestrzeniami „pomiędzy kulturami”, a dr Christina Wiegmann-Schubert z Université du Luxembourg mówiła o rewizji pamięci kulturowej w dialektyce wielorakiej obcości i bliskości na przykładzie Luksemburga.
Następny „blok gdański” zawierał wystąpienia odnoszące się do twórczości poszczególnych autorów literatury gdańskiej, przedstawione przez badaczy związanych z Uniwersytetem Gdańskim. Na temat odniesień intertekstualnych do literatury niemieckiej w twórczości Pawła Huellego wypowiedziała się prof. UG dr hab. Marion Brandt. O literackich konstrukcjach przeszłości Gdańska w utworach Franciszka Fenikowskiego mówił dr Janusz Mosakowski z Instytutu Filologii Polskiej UG i Pracowni. Zaś refleksję na temat teatru jako przestrzeni pamięci na przykładzie wybranych adaptacji scenicznych, w tym utworów Stefana Chwina, podjęła dr Eliza Szymańska – współorganizatorka konferencji z ramienia Pracowni.
W trzecim bloku zgromadzone zostały referaty odnoszące się do badań nad zagadnieniami pogranicznego charakteru doświadczeń manifestowanych w różnych tekstach, poczynając od podań, poprzez poezję, po fantastykę. Prof. zw. dr hab. Daniel Kalinowski z Akademii Pomorskiej w Słupsku przybliżył mityczną postać „dzikiej łowczyni” w kaszubsko-, polsko- i niemieckojęzycznych pomorskich legendach. Prof. dr Sikander Singh z Literaturarchiv Saar-Lor-Lux-Elsass przy Universität w Saarbrücken poświęcił swoje wystąpienie tematyce pacyfizmu w kontekście doświadczeń polsko-francuskiego pogranicza w twórczości René Schickele, Yvana Golla i Gustava Reglera. Dr Jasmin Grande opowiedziała o nowoczesnej fantastyce w literaturze z Nadrenii, zaś dr Anastasia Telaak z Instytutu Filologii Germańskiej UG mówiła o „poetyckich pograniczach” w twórczości Uljany Wolf. Zamykające tę część wystąpienie członka Pracowni dr. Macieja Dajnowskiego z Instytutu Filologii Polskiej UG dotyczyło narracji funkcjonujących poza dominującym trójstronnym polsko-niemiecko-kaszubskim dyskursem pamięci na Pomorzu – tradycji Tatarów litewskich. Dyskusja podsumowująca konferencję zawierała porządkujące i inspirujące refleksje oraz konkretne propozycje dotyczące kontynuacji projektu.
Wszystkie części konferencji miały charakter otwarty i zgromadziły znaczną grupę zainteresowanych, nie tylko pracowników i studentów UG, poszerzając w ten sposób grono uczestników spotkania. Obrady prowadzone były w języku niemieckim, angielskim i polskim, także w konwencji konferencji skype w przypadku referentów, którzy nie mogli osobiście być obecni w Gdańsku i Bytowie. Dokumentację fotograficzną sporządzili dr Maciej Dajnowski, Kamil Muszyński, prof. Mieczysław Ronkowski (Politechnika Gdańska i Instytut Kaszubski) oraz mgr Ewelina Rogala (przejdź do Galerii: dzień 1 dzień 2 dzień 3). Interdyscyplinarny zespół organizacyjny współtworzyli Karolina Wirkus (kulturoznawstwo, II MSU), mgr Ewelina Rogala, Tomasz Piątkowski (niemcoznawstwo, II rok; absolwent filologii polskiej I st.), Ewelina Markiewicz (kulturoznawstwo, II MSU; absolwentka Akademii Muzycznej), Kamil Muszyński (student II roku lingwistyki stosowanej) oraz Helena Awdej (filologia germańska, I MSU).
Spotkanie zostało zrealizowane dzięki różnorodnemu wsparciu wielu osób i instytucji, w tym Krzysztofa Wirkusa (Fundacja Rozwoju Lokalnego Parasol w Bytowie) i dr. Janusza Mosakowskiego, którzy zapewnili materiały promocyjne dotyczące regionu. Konferencja odbyła się dzięki dotacjom Prorektora ds. Nauki UG, Dziekana Wydziału Filologicznego, Dyrekcji Instytutu Filologii Germańskiej, Fundacji Herdera oraz niemieckiego Bundesministerium, Beauftragter für Kultur und Medien. Patronat medialny objęło Radio Mors. Auli na inaugurację spotkania i sprzętu nagłaśniającego użyczył Wydział Historyczny UG.
W tym miejscu organizatorzy składają podziękowania na ręce wszystkich biorących udział w spotkaniu, partnerów, wolontariuszy i wspierających przedsięwzięcie.
M.B.-Sz. / M. S.